Cezary Sękalski
Syndrom kozła ofiarnego odnosi się do sytuacji, w której jedna osoba lub grupa jest niesprawiedliwie obwiniana za problemy lub niepowodzenia, których nie spowodowała. Staje się przy tym obiektem, przeciwko któremu kierowana jest przemoc grupy i jej poszczególnych członków.
Jest to mechanizm obronny, w którym prawdziwe źródło problemu jest ignorowane lub ukrywane, a winę przypisuje się „kozłowi ofiarnemu”.
W rodzinie dysfunkcyjnej dziecko pełniące rolę kozła ofiarnego może przejawiać problemy wychowawcze. Słabo się uczyć i często wdawać się w bójki, co prowadzi do obarczenia go wszystkimi problemami rodzinnymi.
W szerszym kontekście społecznym kozioł ofiarny może być pojedynczą osobą, grupą społeczną, etniczną czy religijną, która staje się obiektem zbiorowej agresji całej grupy. Agresja ta ma na celu wykluczenie ofiary, co ma przynieść grupie ulgę od napięć i problemów. Mechanizm ten występuje w różnych kulturach i społecznościach. Jego skutki mogą być bardzo szkodliwe dla osób lub grup, które zostają niesłusznie obwinione.
Skąd się wziął kozioł ofiarny?
Pojęcie „kozła ofiarnego” wywodzi się z tradycji biblijnej, szczególnie z Księgi Kapłańskiej w Starym Testamencie. W rozdziale 16. tej księgi opisano rytuał Dnia Przebłagania (Jom Kipur). Podczas niego jeden z dwóch kozłów był obarczany grzechami wspólnoty i wypędzany na pustynię, symbolizując usunięcie win i nieczystości.
Etymologia angielskiego słowa „scapegoat” (kozioł ofiarny) pochodzi od tłumaczenia Williama Tyndale’a Biblii na język angielski w XVI wieku. Tyndale połączył słowo „scape” (od „escape”, czyli ucieczka) z „goat” (kozioł), tworząc tym samym termin oznaczający kozła, który „ucieka” z grzechami ludu.
W tradycji żydowskiej kozioł ten nazywany był Azazel. Może to być interpretowane jako „całkowite usunięcie” lub „ten, który usuwa przez serię aktów”. Istnieją również teorie, że Azazel mógł być imieniem upadłego anioła lub demonicznej istoty.
Z czasem pojęcie to przeszło do języka potocznego, oznaczając osobę, która jest niesłusznie obwiniana lub karana za błędy innych.
Jak tworzy się syndrom kozła ofiarnego w grupie?
Syndrom kozła ofiarnego tworzy się w sytuacjach, gdy grupa społeczna doświadcza kryzysu, dezintegracji lub zagrożenia. Dąży wtedy do powrotu do stanu utraconej równowagi. W takich momentach grupa może wybrać jedną osobę lub podgrupę jako obiekt zbiorowej agresji. Osoba ta, czyli „kozioł ofiarny”, jest niesprawiedliwie obwiniana za problemy grupy i może zostać poddana różnym formom wykluczenia, takim jak wypędzenie, wykluczenie symboliczne, czy też stanie się celem ataków werbalnych lub fizycznych.
Mechanizm kozła ofiarnego może być również obserwowany w rodzinach. Gdzie na przykład nadmiernie kontrolujący, agresywni, surowi lub narcystyczni rodzice mogą wyodrębniać słabszą jednostkę – często dziecko – które staje się obiektem krytyki i obwiniania za wszelkie problemy.
Może to również dziać się w społeczności szkolnej albo zawodowej.
W socjologii i psychologii, syndrom kozła ofiarnego jest rozumiany jako sposób, w jaki konflikty i uprzedzenia między jednostkami i grupami są przenoszone na niewinne osoby, które stają się ofiarami tych negatywnych emocji i działań.
Etapy stawania się kozłem ofiarnym
Proces stawania się kozłem ofiarnym może być złożony i wieloetapowy. Oto ogólne etapy, które mogą wystąpić w tym procesie:
1.
Wybór ofiary: Grupa wybiera osobę lub grupę, która ma stać się kozłem ofiarnym. Wybór ten może być podyktowany różnymi czynnikami, takimi jak obce pochodzenie, ekstremalna odmienność fizyczna, pozycja społeczna, czy złamanie tabu. W społeczności szkolnej lub zawodowej wystarczy, że ktoś w jakikolwiek sposób odbiega od reszty i silna jednostka w grupie zwraca się przeciwko niej.
2. Przypisanie winy: Konflikt między prowodyrem i ofiarą odsłania słabość tej ostatniej. Sprawia to, że inni członkowie grupy oficjalnie, a częściej w ukryciu stają po stronie agresora i przypisuje wybranej ofierze winę za nieszczęście lub zagrożenie, które doprowadziło do kryzysu lub dezintegracji grupy.
3. Zbiorowa agresja: Ofiara staje się obiektem zbiorowej agresji całej grupy. Może to objawiać się w różnych formach, od wykluczenia po wypędzenie.
4. Eskalacja konfliktu: W przypadku mobbingu, na przykład, konflikt zaczyna przeradzać się w regularną wojnę, mającą na celu podważenie kompetencji ofiary.
5. Walka ofiary: Ofiara stara się bronić, często bez wsparcia ze strony innych, co może prowadzić do izolacji i zwiększenia stresu a nawet do depresji.
6. Nasilenie agresji: Agresja wobec ofiary nasila się, a ofiara może stać się kozłem ofiarnym za każde niepowodzenie w grupie.
7. Wykluczenie lub eliminacja: Ostatecznie, ofiara może zostać wykluczona z grupy lub w inny sposób usunięta z jej struktur.
Warto pamiętać, że mechanizm kozła ofiarnego jest złożony i może różnić się w zależności od kontekstu kulturowego, społecznego czy sytuacyjnego. Dlatego też, każdy przypadek może mieć swoje unikalne niuanse i wymagać indywidualnej analizy.
Jak rozpoznać syndrom koła ofiarnego?
Rozpoznanie syndromu kozła ofiarnego może być trudne, ale istnieje kilka charakterystycznych oznak, które mogą na to wskazywać. Oto niektóre z nich:
Niesprawiedliwe obwinianie – osoba lub grupa jest regularnie obwiniana za problemy, które nie są jej winą. Przy czym dana osoba może okazywać pewne słabości i błędy, ale reakcja na nie jest nadmiarowa, nieadekwatna i agresywna.
Izolacja – osoba doświadczająca syndromu często jest izolowana od reszty grupy lub rodziny.
Negatywne etykietowanie – kozioł ofiarny jest często etykietowany negatywnymi przymiotnikami i stereotypami.
Brak wsparcia – brak wsparcia ze strony innych, co może prowadzić do poczucia samotności i odrzucenia.
Problemy emocjonalne – osoba może doświadczać lęku, depresji lub niskiej samooceny.
Konflikty wewnętrzne – wewnętrzne konflikty i poczucie winy, nawet jeśli nie ma powodu do obwiniania się.
Jeśli zauważysz, że ty lub ktoś inny jest regularnie obwiniany za problemy bez uzasadnienia, może to być sygnał, że występuje syndrom kozła ofiarnego. W takich sytuacjach ważne jest, aby szukać wsparcia u zaufanych osób lub profesjonalistów. Oni mogą pomóc w rozwiązaniu problemu i przywróceniu zdrowych relacji.
Gdzie szukać pomocy?
Jeśli doświadczasz syndromu kozła ofiarnego, istnieje kilka miejsc, gdzie możesz szukać pomocy:
Psycholog lub terapeuta – Profesjonalna pomoc psychologiczna może być kluczowa w rozwiązaniu problemu i odbudowie poczucia własnej wartości.
Pedagog szkolny – W przypadku dzieci i młodzieży pedagog szkolny może pomóc w rozwiązaniu problemów w środowisku edukacyjnym.
Grupy wsparcia – Udział w grupach wsparcia może pomóc w znalezieniu innych osób, które doświadczyły podobnych sytuacji. Mogą one podzielić się swoimi doświadczeniami oraz sposobami radzenia sobie z problemem.
Szkolenia i kursy – Są organizowane szkolenia i kursy, które mogą pomóc zrozumieć mechanizmy stojące za syndromem kozła ofiarnego i nauczyć, jak sobie z nim radzić.
Centra zdrowia psychicznego – Instytucje takie jak centra zdrowia psychicznego oferują różne formy terapii, które mogą być dostosowane do indywidualnych potrzeb.
Pamiętaj, że poszukiwanie pomocy jest ważnym krokiem w kierunku poprawy swojej sytuacji i zdrowia psychicznego. Nie wahaj się prosić o wsparcie i korzystać z dostępnych zasobów.
